گروه معماری منظر و بازسازی پس از سانحه
مقطع کارشناسی‌ارشد ناپیوسته رشته بازسازی پس از سانحه، دوره‌ای از تحصیلات تکمیلی است که مجموعه‌ای هماهنگ از فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی را در بر‌می‌گیرد. دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد ضمن شناخت علمی مفاهیم و آشنایی با ادبیات بلایا و علل وقوع سوانح طبیعی و حوادث انسان‌ساز، با مقوله بحران در سه مقطع پیش از وقوع، هنگام سانحه و پس از آن آشنا شده و به مقولات اساسی، بازسازی می‌پردازند. تاکید اصلی دوره بر موضوع تحول و دگرگونی مجتمع‌های زیستی به عنوان مفهومی پویا بوده که مجموعه‌ای از فرآیند فعالیت‌های جامعه‌شناسی، روانشناسی، اقتصادی، فنی، ساختمانی و زیست‌محیطی را شامل می‌گردد. در این میان به مقوله مهم تامین سرپناه پس از سانحه، چه در زمان امداد اولیه و تحت عنوان اسکان اضطراری چه در قالب دوران ساماندهی و با نام اسکان موقت و چه در هنگام بازسازی و اسکان دایم توجه ویژه مبذول می‌شود.
واضح است که کاهش اثرات خطرات سوانح در شهر و روستا با توجه به اصل «پیشگیری بهتر از درمان است»، نیز موردنظر بوده و مباحث مقاوم‌سازی چه در ارتباط با بناهای موجود و چه در مورد ساختمان‌های تخریب شده، از دیگر محورهای دوره محسوب می‌شود. باید خاطر‌نشان ساخت که در «گردونه از امداد تا توسعه»، کلیه فعالیت‌های صورت گرفته در زمینه تامین سرپناه، می‌بایست با توجه به اثرات درازمدت آن در جوامع آسیب‌دیده مورد مطالعه قرار گرفته و شاخص‌های توسعه همراه با اصل جوابگویی و یا مسئولیت‌پذیری در گردونه مزبور مورد توجه خاص قرار گیرد.
از آنجا که نگرش دوره به مقوله سرپناه پس از سانحه به‌عنوان یک فرآیند پویا و نه یک محصول ایستا می‌باشد، بررسی سایر موضوعات فنی، اقتصادی، فرهنگی، زیست‌محیطی، روانشناسی، اجتماعی و سیاسی، رشته مزبور را به یک دوره آموزشی و پژوهشی میان رشته‌ای مبدل می‌سازد. اگر‌چه تاکنون بیش از 40 نوع سانحه طبیعی در جهان رخ داده است و از این تعداد در حدود 31 نوع آن در این کشور حادث شده است، لیکن باتوجه به اهمیت و وقوع مکرر دو سانحه غالب در کشور یعنی زلزله و سیل، برنامه دوره حاضر صرفا بر روی این دو سانحه متمرکز شده است.
به‌منظور ایجاد آمادگی بیشتر دانشجویان دوره، در بخش درس‌های جبرانی یک کارگاه مقدماتی و در قسمت درس‌های اجباری، سه کارگاه بازسازی 1 و 2 و 3 (روستا، شهر و منطقه) به صورت تحقیقات میدانی و مطالعات موردی پیش‌بینی شده است. بر این اساس، دانشجویان در مناطق سانحه دیده ضمن مواجهه مستقیم با مصادیق بازسازی، به تقویت قدرت برخورد منطقی و مناسب، در شرایط اضطرار و پس از آن می‌پردازند. این تمرین‌ها دانشجویان را برای انجام پایان‌نامه‌ای مرتبط با موضوع بازسازی با تاکید بر مطالعات میدانی انتخاب می‌شود، آماده می‌سازد.
ضرورت و اهمیت دوره:
با توجه به موقعیت قرارگیری فلات ایران بر روی کمربند زلزله و نظر به تنوع آب و هوایی آن، این کشور یکی از شش سرزمینی است که بیشترین تلفات انسانی و خسارات مالی ناشی از بلایا را تجربه کرده است. به‌عنوان مثال باتوجه به گزارش معاون عمرانی وزیر کشور تنها بین سال‌های 1376 تا آذرماه 1383، تعداد 1348 زلزله، 484 سیل و 539 سانحه طبیعی دیگر در کشور رخ داده است. طی این سالها در حدود 34 هزار تن جان خود را از دست داده‌اند.
در ارتباط با میزان اعتبار و تسهیلات بازسازی از سال 1376، هر‌ساله بین 300 تا 400 میلیارد ریال برای بیش از 17 هزار پروژه پیشگیری و بازسازی هزینه شده است و در بخش مسکن و اماکن تجاری هر‌ساله به طور متوسط مبلغی از 200 تا 700 میلیارد ریال اختصاص یافته است (ماخذ: روزنامه ایران 16 آذرماه 1383). لیکن علیرغم حجم عظیم و ارقام بالای هزینه‌های بازسازی، هنوز هیچ مرکز علمی و آموزشی در سطح کشور، اقدام به تربیت نیروهای متخصص که با موازین نظری و عملی بازسازی آشنایی داشته باشند، ننموده است. بدیهی‌است که تجربه و دانش بیشتر نظری و عملی دست‌اندرکاران بازسازی می‌توانست یقینا این حجم عظیم بودجه را به‌طریق بسیار مطلوب‌تری به‌مصرف برساند.
باید توجه داشت که علیرغم تعداد فراوان پروژه‌های بازسازی پس از زلزله‌های بوئین‌زهرا، دشت‌بیاض، قیرو‌کارزین، طبس، گلبافت، گیلان و زنجان، جنوب خراسان، اردبیل، بم، بلده و بالاخره زرند کرمان، هنوز تعداد تحقیقات و ارزیابی‌هایی که با موازین علمی و ادبیات بلایا سازگاری داشته و قادر باشند درس‌هایی را برای آیندگان ترسیم نمایند، بسیار ناچیز است. به زبان دیگر، اگر چه تعداد گزارش‌های فنی، زمین‌شناسی، زلزله‌شناسی و ژئوتکنیک کم نمی‌باشد، ولی تحقیقات پیرامون آثار درازمدت بازسازی سکونتگاههای شهری و روستایی که قابلیت طرح علمی و کاربردی از دیدگاه‌های معماری، شهرسازی، علوم اجتماعی و روانشناسی را داشته باشند انگشت‌شمارند و در این زمینه خلا فراوانی وجود دارد.
نقش و توانایی دانش‌آموخته‌ها:
دانش‌آموخته‌های این رشته قابلیت‌های لازم را خواهند داشت تا با شناخت مقولات بازسازی دانش لازم در زمینه بازسازی سکونتگاههای شهری و روستایی را در ابعاد گوناگون کسب نموده و نظرات کارشناسی خود را به مراجع ذیربط پیشنهاد دهند و پس از آن به برنامه‌ریزی، مدیریت، طراحی و ارزیابی بپردازند. افراد مزبور به‌مثابه مدیران و هماهنگ‌کنندگان تربیت شده قادرند براساس روش‌های علمی، کارشناسان رشته‌های موردنیاز را گردهم آورده و با تقسیم وظایف در هنگام وضعیت اضطرار و با برنامه زمان‌بندی مشخص به امور ساماندهی و بازسازی بپردارند.
در حال حاضر بنیاد مسکن انقلاب‌اسلامی عهده‌دار انجام امور بازسازی در کشور است که مراحل اسکان موقت و دائم را نظارت و اجرا می‌نماید. سازمان‌های دیگری از جمله جمعیت هلال‌احمر، استانداری‌ها، و ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور نیز عهده‌دار امدادرسانی اضطراری و تشکیلاتی در هنگام سوانح هستند. همچنین شهرداری‌ها و اکثر وزارتخانه‌ها با استقرار دفاتری با عنوان اتاق بحران، موظفند که درهنگام وقوع سانحه به یاری منطقه آسیب‌دیده بشتابند. افراد دانش‌آموخته این رشته به‌صورت‌های اجرائی، عملیاتی و پژوهشی قادر خواهند بود که هنگام سانحه در فرآیند ساماندهی و بازسازی شرکت نمایند. افراد مذکور می‌توانند به تبیین رابطه منطقی میان قبل و پس از سانحه در گردونه از امداد تا توسعه پرداخته و به‌دنبال برقراری مجدد تعادل محیط مصنوع و توسعه آن، از طریق به‌کارگیری و تفکیک مراحل سه‌گانه پس از سانحه باشند.
طول دوره و شکل نظام:
طول دوره: مدت اسمی این دوره 2 سال می‌باشد. پذیرفته‌شده‌ها می‌توانند در صورت دارا‌بودن فعالیت‌های مطلوب آموزشی، طی دو سال تحصیلی دوره را به‌پایان برسانند. نظام آموزشی واحدی است و درس‌ها در 4 نیمسال ارائه می‌شوند. زمان هر نیمسال 16 هفته است.
برنامه آموزشی و پژوهشی: مخاطبین اصلی این دوره دانش‌آموخته‌های کارشناسی مهندسی معماری و عمران می‌باشند. همچنین دانش‌آموختگان کارشناسی شهرسازی، جامعه‌شناسی، جغرافیا، علوم زمین و مدیریت امداد و نجات و مدیریت امداد سوانح نیز در صورت احراز شرایط قادر به شرکت در این دوره خواهند بود.
تعداد و نوع واحدهای درسی دوره:
باتوجه به طبیعت دوره، درس‌ها در قالب مباحث نظری، روش‌شناسی، کارگاه‌های تخصصی عملی و برگزاری سمینارها ارائه می‌شوند. تعداد واحدهای درسی برای به‌پایان رسانیدن این دوره 32 واحد به شرح زیر است:
درس‌های جبرانی: 7 واحد
درس‌های اجباری: 25 واحد
درس‌های اختیاری: 4 واحد
پایان‌نامه: 4 واحد که جزو واحدهای اجباری است.
معرفی گروه پژوهشی بازسازی:
باتوجه به ضرورت تشكيل يك هسته پژوهشی و آموزشی بازسازی در كشور به منظور ايستادگی در مقابل بلايای طبيعی از جمله زلزله، سيل، تخريب جنگ تحميلی، مجوز تاسيس گروه پژوهشی بازسازی براساس موافقت اصولی وزارت علوم، تحقيقات و فنآوری طی شمارة 157/22 مورخ 20/1/80 اخذ و موافقت قطعی موكول به احراز شرايط گرديد. در زلزله منجيل سال 1369 دفتر فنی فعاليت‌های پژوهشی و طراحی‌های گسترده‌ای انجام داد. همچنین در سال 1375 دفتر فنی طرح گسترده‌ای در ارزيابی بازسازی پس از جنگ در استان خوزستان انجام و نتايج آن را در سومين همايش بين‌المللی بازسازی تهران ارائه داد. تعدادی از فعاليت‌های اين گروه عبارتست از:
یکم) تشكيل دوره‌های آموزشی تخصصی برای مسئولين و دست اندركاران بازسازی پس از جنگ و بلايای طبيعی در ايران و كشورهای همسايه مانند افغانستان و عراق جهت تربيت نيروهای اجرايی كارآمد و دانش پژوه.
دوم) انجام و يا اداره طرح‌های مطالعاتی در زمينه‌های پژوهشی، برنامه‌ريزی و طراحی بازسازی پس از جنگ و بلايای طبيعی در ايران و كشورهای مجاور.
سوم) انجام دو طرح مطالعاتی برای بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ایران در‌رابطه با شیوه‌های پرداخت خسارت در کشورهای سانحه‌خیز جهان و ایران در بازسازی خسارت‌های ناشی از زلزله سال 1369 منجیل.
چهارم) انجام طرح مطالعاتی برای سازمان یونسکو در رابطه با شرایط اجتماعی و اقتصادی برای حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی در معرض مخاطرات در شهرستان بم.
پنجم) ارائه خدمات مشاوره‌ای و علمی به سازمان‌های تخصصی ايرانی و بين‌المللی در رابطه با طرح‌های بازسازی پس از جنگ و
بلايای طبيعی در ايران و كشورهای مجاور:
ششم) برگزاری دوره آموزشی کارشناسی‌ارشد بازسازی از مهرماه سال 1384 که تاکنون شش دوره دانشجویان ورودی بوده که دو دوره از آنان دانش‌آموخته شده‌اند.
هفتم) برگزاری دوره آموزشی معادل کارشناسی‌ارشد برای تعداد 20 نفر از کارشناسان بنیاد مسکن انقلاب‌اسلامی ایران در سال‌های هشتاد و هفت و هشتاد و هشت که تمام آنان در تاریخ اسفند‌ماه سال 1388 دانش‌آموخته شده‌اند.
هشتم) شرکت در همایش‌های علمی و تخصصی در ارتباط با موضوعات مختلف بازسازی، از جمله شرکت در همایش بازسازی بم در اردیبهشت سال 1384 در شهر کرمان، در همایش بازسازی بم بنیاد مسکن در سال 1375 در شهر بم و در اولین کنفرانس بین‌المللی سکونتگاههای روستایی: مسکن و بافت (بنیاد مسکن) در تاریخ 28 و 29 اردیبهشت 1389.
نهم) دعوت از اساتید و متخصصین بین‌المللی بازسازی جهت حضور و سخنرانی در گروه که در این رابطه از پروفسور یان‌دیویس در سال 1387 و آقای جولیان لزلی در اردیبهشت سال 1389 دعوت به‌عمل آمده است.
اخبار همایش‌ها، نشست‌‌ها و نمایشگاه‌های با موضوع بازسازی:
امروزه با‌توسعه روز‌افزون فناوری و همزمان با گسترش جمعيت و علوم، شاهد رشد تعداد حوادث و سوانح غيرمترقبه هستيم.اين امر به‌همراه پيچيدگی روابط ميان جوامع، لزوم به‌کارگيری و طراحی شيوه‌های مناسب که غالبا از آن به‌عنوان مديريت بحران نام برده می‌شود را يادآور می‌شود. بررسی گزارشات و حوادث جهانی نشان می‌دهد که چگونگی تعامل در مواجهه با حوادث غیرمترقبه طبيعی با سطح توسعه‌يافتگی و استقرار زيرساخت‌های مناسب اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سياسی کشورها رابطه مستقيم دارد. به‌بيان ديگر هر‌قدر ميزان سرمايه‌گذاری برای توسعه، آمادگی و بهبود بنيان‌های جوامع و ترويج فرهنگ مقاوم‌سازی و جلوگيری از خطر بيشتر شود، تبعات منفی حوادث و سوانح کاهش می‌يابد. اين امر با مستندسازی و استفاده از تجارب و درس‌های آموخته‌شده از وقوع بحران‌ها و روش‌های برخورد و مقابله با هر‌يک و آثار و تبعات درازمدت بازتوانی و بازسازی جوامع استحكام بيشتری می‌يابد.
شرح فعالیت‌های گروه معماری منظر:
شکل‌گیری دوره کارشناسی‌ارشد مهندسی معماری منظر و دستاوردهای آن:
همزمان با رشد شهرنشینی و افزایش تراکم جمعیتی سکونتگاههای انسانی، تعامل فضای باز و بسته، امتزاج عرصه‌های خصوصی و عمومی، و در‌نهایت هم‌نشینی طبیعت با محیط‌های دست‌ساخت بشر، بیش از پیش سوالات و سرفصل پژوهش‌های متخصصان را به خود اختصاص داده است. ملاحظات و نکات تخصصی که در این عرصه مطرح شده‌اند به‌حدی از پیچیدگی و گستردگی رسیده‌اند که بر‌خلاف سنت تاریخی بسیاری از تمدن‌ها، از جمله ایران، برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت فضای باز درون شهر و حومه به شاخه‌های تخصصی و جدا از معماری و شهرسازی تبدیل شده است. همچنین به‌دلیل وجود مسایل عدیده زیست‌محیطی، موضوعات مرتبط با آمایش سرزمین، سیمای محیط و اکولوژی منظر بیش از گذشته در روند توسعه شهرها و روستاها مدنظر قرار گرفته‌است.
هم‌راستا با تحولات بوجود آمده و نظر به تعامل دیرینه ایرانیان با محیط‌زیست این سرزمین، برنامه دوره کارشناسی‌ارشد معماری منظر در سال 1375 در دانشگاه شهید بهشتی تنظیم و تصویب شد. در ادامه نیز تاسیس گروه و رشته معماری منظر برای اولین بار در ایران در تاریخ 1376/10/7 به تایید سیصد و پنجاه و دومین جلسۀ شورای عالی برنامه‌ریزی و شورای گسترش دانشگاه‌های کشور رسید. بر‌این‌اساس نمودار سازمانی گروه معماری منظر در سال 1379 تصویب گردید و آقایان مهندس مهدی شیبانی، مهندس محسن خراسانی‌زاده و دکتر سید حسن تقوایی به عنوان اعضای اصلی گروه مشغول به‌کار شدند. به‌علاوه اولین مجموعه دانشجویان این رشته نیز در همان سال تحصیلی و از طریق آزمون کتبی و مصاحبه در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی پذیرفته شدند. در این مدت و تاکنون کلیات برنامه آموزشی در سه نوبت مورد بازنگری قرار گرفته‌است، همچنین بر اساس برنامه‌های جاری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و از سال تحصیلی 1396 برنامه مصوب شورای آموزشی دانشگاه (مورخ 1396/6/7) به‌اجرا در‌آمده‌است.
از بدو تاسیس گروه معماری منظر تاکنون نیز به صورت مستمر و طی 17 دوره بطور متوسط 16 دانشجو در هر سال تحصیلی در مقطع کارشناسی‌ارشد معماری منظر مشغول تحصیل شده‌اند. همچنین از سال 1382 اولین دانش‌آموخته‌های رشته معماری منظر در دانشگاه شهید بهشتی و ایران به محیط حرفه‌ای این تخصص پیوسته‌اند. در این میان بسیاری از موفقیت‌ها، افتخارات ملی و بین‌المللی از جمله جایزه اول بخش طراحی مسابقه دانشجویی انجمن معماران منظر امریکا (ASLA) و نیز جوايزی از انجمن جهانی معماران منظر (IFLA)، سازمان نظام‌مهندسی و مسابقات ملی و بین‌المللی کسب شده‌است. به‌علاوه تعداد زیادی از پروژه‌های در مقیاس ملی کشور در زمینه معماری منظر نیز توسط اساتید و برخی از دانش‌آموختگان این گروه به‌اجرا د‌ر‌آمده است.
اهداف کلی رشته و شرح درس‌ها:
در‌برنامه مصوب این رشته، مشخصات کلی و سرفصل درس‌های به نحوی تنظیم شده است که بنا بر آن: «زمینه تخصصی معماری منظر و محیط با تکیه بر ابعاد طراحی در قالب محیط‌های وابسته و پیوسته به جوامع زیستی انسان در درون شهر، فضای معماری و حومه شهرها با دو گرایش برنامه‌ریزی و طراحی بنا شود». در همین راستا، مجموعه درس‌های این دوره به‌طریقی تدوین شده است که پشتوانه علمی قابل‌اطمینانی برای برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت منظر به وجود آورد. بر این اساس در تنظیم درس‌های نظری، از یک‌سو حوزه‌های پشتیبان و وابسته به معماری منظر، مانند گیاه‌شناسی، زمین‌شناسی، بوم‌شناسی، علوم رایانه‌ای و ... به تحقیقات و تصمیمات تخصصی رشته پیوند داده شده‌اند و از سوی دیگر، به مباحث روزآمد در حوزه فعالیت‌های این رشته توجه کافی مبذول شده است؛ از جمله: پایداری منظر، طراحی منظر بومگرا، منظر فرهنگی و منظر شهری تاریخی. همچنین در تضمین محتوای علمی این موضوعات نیز از متخصصان دانشگاهی این حوزه‌ها بهره گرفته شده است. علاوه بر این، مهارت و دانش اجرایی دانشجویان نیز که در‌آینده متخصصان حرفه‌ای خواهند شد، در درس‌های عملی و نظری موردتوجه بوده است. به این طریق در تنظیم درس‌های عملی نیز مهارت برنامه‌ریزی در مقطع تحقیق و تحلیل سایت، توان مدیریت اطلاعات و بهره‌گیری از آنها در مراحل طراحی و دقت به ظرائف و محدودیت‌های اجرایی در طراحی و ترسیم جزییات طرح مدنظر بوده است.
به‌علاوه افزون بر توانایی‌های علمی و عملی موردنیاز در محیط حرفه‌ای پس از دانش‌آموختگی، افزایش دقت مشاهده و تحلیل، در کنار تقویت ذهن پژوهشگر دانشجویان نیز به شکلی بنیادین موردتوجه بوده است. توجه به این مقوله در برنامه آموزشی تخصص‌هایی که در سطح جهانی عرصه علمی نوپا و رو به گسترشی دارند. حائز اهمیت است. وجود این قابلیت در بین دانش‌آموختگان این رشته باعث شده است تا ایشان علاوه بر بهره‌گیری مستمر با دستاوردهای علمی در فعالیت حرفه‌ای، از شایستگی لازم برای ادامه فعالیت علمی در مقطع دکترا نیز برخوردار باشند. با در نظر داشتن همین ملاحظات، در جهت تقویت بنیه علمی فردی در کنار شکل‌گیری مبانی مدون نظری و مستندسازی حیات فکری گروه معماری منظر دانشگاه شهید بهشتی، موضوع پایان‌نامه‌ها به‌نحوی انتخاب شده است که علاوه بر پوشش کامل متون تخصصی موجود در این زمینه، افق‌های در حال گسترش این تخصص را نیز در گستره خود منظور کرده باشد.
مشخصات کلی دوره کارشناسی‌ارشد رشته مهندسی معماری منظر مصوب 1396/6/7:
هدف آموزش و تربيت افرادی است که حفاظت از محیط و منابع طبیعی و توجه به ارزش‌های زیست‌بوم را در اخلاق حرفه‌ای سرلوحه کار خود قرار دهند و نيز بتوانند در طراحی محیطی مبتنی بر نیاز‌های انسانی، با آگاهی از قابلیت‌ها و محدوديت‌های طبیعی ایران فعاليت سازنده داشته‌باشند.
طول دوره و شکل نظام:
این دوره به صورت یک نیمسال درس‌های جبرانی و 4 نیمسال درس‌های اصلی و تخصصی و یک پایان‌نامه و حداکثر 6 نیمسال طول خواهد کشید.
برنامه شامل 32 واحد درسی به غیر از درس‌های جبرانی است که به‌صورت زیر می‌باشد:
درس‌های جبرانی: 10 واحد
درس‌های الزامی (اصلی-تخصصی): 20 واحد
درس‌های اختیاری: 6 واحد
پایان‌نامه: 6 واحد
ضرورت و اهمیت:
باتوجه به گسترش شهرهای ایران و لزوم طراحی در فضاهای باز شهر و حومه، آن مانند پارک‌سازی و باغ‌سازی و محوطه‌های مجتمع‌های بزرگ و کوچک و نظیر آن لازم است طراحانی متخصص تربیت شوند تا با آگاهی از قابلیت‌های منابع طبیعی ایران و اهمیت حفظ محیط زیست با استفاده از علوم وابسته به آن با ساماندهی به این امر همت گمارند. دانش‌آموخته‌های این دوره می‌توانند در مراکز آموزشی مانند دانشگاه‌ها و موسسات عالی برای تدریس مشارکت در دفاتر خصوصی مشاورها، مراکز دولتی مانند شهرداری، محیط زیست، و در شهرستان‌ها به‌عنوان طراح یا مشاور طرح و مانند آن به‌کار مشغول شوند.
